«Στον βαθμό που κατάφερα να μεταφράσω τα συναισθήματα σε εικόνες, δηλαδή να ανακαλύψω τις εικόνες που κρύβονταν στα συναισθήματα, μπόρεσα να αποκτήσω εσωτερική ηρεμία. Αν άφηνα αυτές τις εικόνες κρυμμένες, θα κομματιαζόμουν από αυτές. Ως αποτέλεσμα, έμαθα από το πείραμά μου πόσο βοηθητικό και θεραπευτικό είναι να βρεθούν οι εικόνες που βρίσκονται πίσω από τα συναισθήματα», έγραφε κάπου ο Carl Jung το 1963. Ενώ ο μέντοράς του, ο Sigmund Freud, είχε υποστηρίξει ότι μέσω της οπτικής μορφής βιώνουμε τις φαντασιώσεις, τα όνειρα, τα συναισθήματα και τις σκέψεις. Παρατήρησε ότι οι άνθρωποι μπορούσαν να ανακουφιστούν από τις ματαιώσεις που βίωναν δίνοντας μορφή στα όνειρά τους. Αντιλήφθηκε ότι η Τέχνη βρίσκεται πιο κοντά στο ασυνείδητο, συμφωνώντας με τον Αριστοτέλη που υποστήριζε ότι οι οπτικές αντιλήψεις προηγούνται της ικανότητάς μας για λεκτική έκφραση. Οι προγενέστερες εμπειρίες και οι σκέψεις που προηγούνται της ομιλίας καταχωρίζονται σε εικόνες. Το ερώτημα είναι τι θα γινόταν άραγε αν αυτές οι εικόνες μπορούσαν να αναπαρασταθούν; Εδώ έρχεται να δώσει κάποιες απαντήσεις η Εικαστική Θεραπεία, η οποία χρησιμοποιεί ποικίλες μορφές εικαστικής έκφρασης ως μέσο επικοινωνίας (ζωγραφική, πηλό, φωτογραφία, δημιουργική γραφή κ.ά.), καθώς η αναπαράσταση σκέψεων, συναισθημάτων και εμπειριών μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικό μέσο έκφρασης από τη λεκτική περιγραφή, καθιστώντας το υλικό λιγότερο απειλητικό και τρομακτικό.

Το ψηφιδωτό της θεραπείας
Οι εικαστικοί θεραπευτές είναι επαγγελματίες εκπαιδευμένοι τόσο στην Τέχνη όσο και στην ψυχοθεραπεία. Γνωρίζουν την ανθρώπινη ανάπτυξη, τις ψυχολογικές θεωρίες, την κλινική πρακτική, πολυπολιτισμικές και καλλιτεχνικές παραδόσεις και το θεραπευτικό δυναμικό της Τέχνης. Χρησιμοποιούν την Τέχνη στη θεραπεία, αξιολόγηση και έρευνα και παρέχουν τις πληροφορίες τους στις διεπιστημονικές ομάδες στις οποίες συμμετέχουν. Συνεργάζονται με ανθρώπους όλων των ηλικιών: άτομα, ζευγάρια, οικογένειες, ομάδες και κοινότητες. Παρέχουν υπηρεσίες, ατομικά και ως μέρος κλινικών ομάδων, σε χώρους ψυχικής υγείας, αποκατάστασης, ιατρικούς και ιατροδικαστικούς οργανισμούς, κοινοτικά προγράμματα, σχολεία, γηροκομεία, εταιρείες, ανοιχτά στούντιο, ιδιωτικά γραφεία κ.λπ. Ο εικαστικός θεραπευτής διευκολύνει τη χρήση των εικαστικών υλικών, ενώ ο θεραπευόμενος συμμετέχει ενεργά στη θεραπεία. Η σχέση με το εικαστικό έργο βοηθά στην κατανόηση προηγούμενων εμπειριών, επιτρέπει την εσωτερική ανάπτυξη και ισχυροποιεί την αίσθηση του εαυτού. Η ενασχόληση με την Τέχνη δεν προϋποθέτει ιδιαίτερο ταλέντο. Αρκεί να έχει κάποιος θέληση να χρησιμοποιήσει τα υλικά που του προσφέρονται για να εκφραστεί μέσω της εικόνας και του συμβολισμού, καθώς η Τέχνη είναι μέσο συμβολικής επικοινωνίας. Μέσα από την Εικαστική Θεραπεία τα άτομα ενθαρρύνονται να εκφράσουν εμπειρίες και συναισθήματα που δυσκολεύονται να φανερώσουν με λέξεις. Η δημιουργία και η συμβολική επικοινωνία είναι δύο θεραπευτικές πλευρές της. Η δημιουργία ενός εικαστικού αντικειμένου μπορεί να καταπραΰνει το στρες και το άγχος, επιφέροντας μια φυσιολογική χαλάρωση ή αλλάζοντας τη διάθεση του ατόμου. Χρησιμοποιώντας τη φαντασία του, μπορεί να ανακουφιστεί από φόβους, άγχος και κατάθλιψη και να ανακαλύψει ένα καινούριο νόημα στη ζωή. Είναι μια δραστηριότητα που ενισχύει την αυτοεκτίμηση, προκαλεί την ανάληψη πρωτοβουλίας και τον πειραματισμό, διδάσκει νέες δεξιότητες και εμπλουτίζει τη ζωή. Ταυτόχρονα, η δημιουργία εικαστικών αντικειμένων («έργων») στο πλαίσιο θεραπευτικών ομάδων δίνει έμφαση στον τρόπο διερεύνησης των σχέσεων με τους άλλους. Η συμμετοχή σε ομάδες γεννά νέες ιδέες και αφυπνίζει τη δημιουργικότητα. Παράγει με φυσικό τρόπο αλληλεπιδράσεις, επικοινωνία και ανταλλαγή, ενώ προσφέρει δυνατότητες προσωπικού μετασχηματισμού μέσα από τη συνύπαρξη και τη συνδημιουργία.

Η παλέτα της ίασης

Η εν λόγω προσέγγιση μπορεί να εφαρμοστεί σε όλους τους ειδικούς πληθυσμούς. Το άτομο που νοσεί χάνει συχνά το αίσθημα ελέγχου του σώματός του, καθώς και το αίσθημα αυτονομίας. Επίσης, οι ασθενείς που νοσηλεύονται χάνουν τον έλεγχο του χρόνου επειδή ζουν με βάση τον χρονικό προγραμματισμό του νοσοκομείου. Κατά τη δημιουργία ενός έργου οι θεραπευόμενοι απομακρύνονται συχνά από την ασθένεια στη ζωή τους, ξεχνούν στιγμιαία πως είναι άρρωστοι, διευρύνουν τη σφαίρα της αντίληψής τους και αφυπνίζονται σε άλλες εμπειρίες. Παρατηρούν ότι όταν είναι απασχολημένοι με τη δημιουργία ενός εικαστικού αντικειμένου μπορούν συχνά να υπερβούν την ασθένεια, να ξεπεράσουν τον πόνο και να προσπεράσουν φόβους και άγχη.

Ένας εικαστικός θεραπευτής για να κατανοήσει τις αντιλήψεις των ασθενών ζητάει να κάνουν μερικά απλά σχέδια που να απεικονίζουν τους ίδιους, την ιατρική θεραπεία τους, την ασθένειά τους κ.ά. Χρησιμοποιεί τα σχέδια για να βοηθήσει τους θεραπευόμενους να ανοιχτούν και να μιλήσουν για συναισθήματα ή εμπειρίες που διαφορετικά μπορεί να μη μοιράζονταν με άλλους.

Σε πρόσφατες έρευνες όσον αφορά στην κλινική κατηγορία, η Εικαστική Θεραπεία εμφανίζεται έντονα ως ένας τρόπος ενίσχυσης της ποιότητας ζωής των ασθενών και της ικανότητάς τους να αντιμετωπίσουν μια ποικιλία ψυχολογικών συμπτωμάτων. Πολύ χαρακτηριστική είναι η μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Journal of Pain and Symptom Management, όπου καταγράφεται ότι μειώνονται αισθητά τα συμπτώματα των ασθενών με καρκίνο που κάνουν EΨ. Η μελέτη βασίστηκε σε έρευνα που έγινε σε 50 ασθενείς του ογκολογικού τμήματος του Northwestern Memorial Hospital σε διάρκεια 4 μηνών. Από τα εννιά συμπτώματα (πόνος, κούραση, ναυτία, κατάθλιψη, άγχος, έλλειψη όρεξης, δύσπνοια, νύστα και έλλειψη καλής διάθεσης) που παρουσιάζουν οι ασθενείς με καρκίνο που βρίσκονται σε θεραπευτική διαδικασία, παρατηρήθηκε ότι όλα εκτός από τη ναυτία είχαν αισθητή βελτίωση.

Το να κατανοούν οι άνθρωποι τι εκφράζουν τα έργα που δημιουργούν μπορεί σίγουρα να είναι μέρος της Εικαστικής Θεραπείας, αλλά η διαδικασία της δημιουργίας ενός έργου είναι εξίσου σημαντική. Αυτό την καθιστά μια μέθοδο με ειδικές ιδιότητες για την αυτοδιερεύνηση του ασθενή, τον μετασχηματισμό και την αποκατάσταση. Το να ζωγραφίσει κάποιος τα σωματικά συμπτώματα και τους πόνους του τον βοηθά στο να κατανοήσει τι μπορεί να τα πυροδοτεί, παρέχει χρήσιμες πληροφορίες που σε συνεργασία με τους θεράποντες γιατρούς μπορούν να βοηθήσουν τη θεραπεία.

* Η Φωτεινή Λουκαρέα είναι Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας με εξειδίκευση στην Εικαστική Ψυχοθεραπεία, συνεργάτης του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας και Προσωπικής Ανάπτυξης «Γαληνός».

Πηγή: www.ygeiamou.gr